Υπάρχουν αρκετοί τύποι άνοιας, ανάλογα με την αιτία και τα χαρακτηριστικά τους. Οι βασικότεροι και οι πιο γνωστοί, είναι:
Η πιο συχνή μορφή άνοιας. Προκαλείται από εκφυλιστικές αλλοιώσεις του εγκεφάλου με χαρακτηριστικά τις πλάκες β-αμυλοειδούς και τα νευροϊνιδιακά συμπλέγματα.
Συνδέεται με βλάβες στα αγγεία του εγκεφάλου, π.χ. μικροαγγειοπάθεια.
Χαρακτηρίζεται από την παρουσία σωματίων Lewy στα εγκεφαλικά κύτταρα. Έχει συμπτώματα που μοιάζουν με Πάρκινσον, οπτικές ψευδαισθήσεις και διακυμάνσεις στη διανοητική κατάσταση.
-
Μετωποκροταφική άνοια (Frontotemporal dementia)
Πιο συχνή σε νεότερες ηλικίες (π.χ. 50-60 ετών). Προκαλεί αλλαγές στην προσωπικότητα, συμπεριφορά και τον λόγο.
Ορισμένοι ασθενείς με Πάρκινσον αναπτύσσουν άνοια σε πιο προχωρημένα στάδια.
-
Άνοια λόγω νόσου Huntington
Σπάνια, γενετική αιτία που συνδυάζεται με κινητικές διαταραχές.
Όταν συνυπάρχουν δύο ή περισσότεροι τύποι άνοιας (συχνά Alzheimer και αγγειακή).
Υπάρχουν και άλλες, πιο σπάνιες μορφές όπως:
-
Άνοια λόγω φυσικών αιτίων (π.χ. όγκων, υδροκεφάλου)
-
Άνοια λόγω μεταβολικών ή λοιμωδών νόσων (π.χ. HIV)
-
Άνοια λόγω τραυματικής εγκεφαλικής βλάβης
Σε αυτή την σελίδα μας, θα ασχοληθούμε με την μετωποκροταφική άνοια, (Frontotemporal Dementia, FTD).
Τι είναι η μετωποκροταφική άνοια
Η μετωποκροταφική άνοια ανήκει στις λεγόμενες εκφυλιστικές άνοιες ή πρωτοπαθείς νευροεκφυλιστικές άνοιες.
Δεν είναι «μία» ασθένεια αλλά μια ομάδα νοσημάτων.
Είναι μια ετερογενής ομάδα νεεκφυλιστικών νοσημάτων που επηρεάζουν κυρίως τους μετωπιαίους και κροταφικούς λοβούς του εγκεφάλου.
Ανήκει στα πρωτογενή φλοιικά εκφυλιστικά σύνδρομα και εμφανίζεται συχνότερα σε νεότερη ηλικία σε σύγκριση με τη νόσο Alzheimer, συνήθως μεταξύ 45 και 65 ετών.
-
Είναι άνοια που προκαλείται από εκφυλισμό και απώλεια νευρώνων στους μετωπιαίους και κροταφικούς λοβούς του εγκεφάλου.
-
Δεν σχετίζεται άμεσα με τις πλάκες β-αμυλοειδούς που βλέπουμε στη νόσο Alzheimer, αλλά με άλλες παθολογικές πρωτεΐνες, όπως πρωτεΐνες tau, TDP-43 & FUS.
-
Εμφανίζεται συνήθως σε πιο νεαρή ηλικία (συχνά 45–65 ετών) σε σχέση με τη νόσο Alzheimer.
-
Χαρακτηρίζεται κυρίως από αλλαγές στην προσωπικότητα, τη συμπεριφορά ή/και το λόγο, παρά από προβλήματα μνήμης, στα αρχικά στάδια.
Η μετωποκροταφική άνοια είναι μια σπάνια περίπτωση άνοιας στην οποία ο εγκέφαλος ατροφεί, δεν λειτουργεί σωστά και χαρακτηρίζεται από:
-
Προοδευτική εκφύλιση (νευρωνική απώλεια) στους μετωπιαίους και κροταφικούς λοβούς του εγκεφάλου.
-
Αντικατάσταση του εγκεφαλικού ιστού με γλοία (πολλαπλασιασμό νευρογλοιακών κυττάρων).
-
Ατροφία αυτών των περιοχών, που κλινικά σχετίζονται με τα συμπτώματα: διαταραχές συμπεριφοράς, λόγου και εκτελεστικών λειτουργιών.
-
Συνήθως εμφανίζεται σε άτομα μέσης ηλικίας, κυρίως μεταξύ 45–65 ετών, αν και υπάρχουν μεμονωμένες περιπτώσεις που έχουν περιγραφεί σε άτομα λίγο νεότερα (π.χ. στα τέλη της τρίτης δεκαετίας).
Στη μετωποκροταφική άνοια όντως παρατηρείται εκφύλιση και ατροφία (δηλαδή «σμίκρυνση») συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφάλου — κυρίως στους μετωπιαίους και κροταφικούς λοβούς.
Αυτό φαίνεται καθαρά σε απεικονιστικές εξετάσεις, όπως η μαγνητική τομογραφία (MRI): οι περιοχές αυτές εμφανίζονται μικρότερες και με λιγότερη φαιά ουσία.
Αυτή η συρρίκνωση συνδέεται με τα κύρια συμπτώματα:
-
αλλαγές στην προσωπικότητα,
-
διαταραχές συμπεριφοράς,
-
προβλήματα λόγου και κατανόησης.
Η εκφύλιση των μετωπιαίων λοβών προκαλεί:
-
αλλαγές στην προσωπικότητα,
-
έλλειψη ενσυναίσθησης,
-
απώλεια εκτελεστικών λειτουργιών (προγραμματισμός, κριτική ικανότητα).
Η εκφύλιση των πρόσθιων κροταφικών λοβών οδηγεί σε:
-
διαταραχές της γλώσσας και κατανόησης,
-
αλλαγές στην κοινωνική αντίληψη.
Τύποι της μετωποκροταφικής άνοιας
Κλινικοί τύποι μετωποκροταφικής άνοιας FTD (Κύριες Μορφές):
1. Συμπεριφορική Παραλλαγή (Behavioral Variant FTD – bvFTD)
Παθολογική κοινωνική συμπεριφορά
Απάθεια, παρορμητικότητα, έλλειψη ενσυναίσθησης
Υποτύποι βάσει παθολογίας: FTLD-tau / FTLD-TDP / FTLD-FUS
Πιθανή συνύπαρξη με παρκινσονισμό ή ALS
2. Πρωτοπαθείς Προϊούσες Αφασίες (Primary Progressive Aphasias – PPA)
Οι γλωσσικές/αφασιακές μορφές FTD
Τύπος:
-
nfvPPA (Μη ρέουσα / Αγραμματική) (Προοδευτική μη-ευχερής αφασία)
-
Τηλεγραφική ομιλία, αγραμματισμός, απραξία λόγου
-
svPPA (Σημασιολογική) Απώλεια σημασιολογικής γνώσης, αναγνωρισιμότητας προσώπων/λέξεων
-
lvPPA (Λεκτική / Λογική) Δυσκολία επανάληψης και εύρεσης λέξεων
3. FTD με Κινητικά Σύνδρομα (FTD-MND Spectrum)
Συνύπαρξη γνωστικών και κινητικών διαταραχών
α. FTD-ALS (FTD με Πλάγια Μυατροφική Σκλήρυνση)
-
Τυπικά bvFTD + ALS
-
Παθολογία: FTLD-TDP τύπου B
Στενή γενετική σύνδεση με C9orf72
β. FTD-PSP (Προϊούσα Υπερπυρηνική Παράλυση)
-
Προοδευτικός παρκινσονισμός, δυσκαμψία, κάθετες οφθαλμικές διαταραχές
-
Παθολογία: FTLD-tau
γ. FTD & ΦλοιοΓαγγλιακή εκφύλιση
-
Απραξία, κινητικές διαταραχές
-
Παθολογία: FTLD-tau
Παθολογοανατομική Κατηγοριοποίηση (βάσει της συσσωρευμένης πρωτεΐνης)
Συνδεόμενα Σύνδρομα bvFTD, nfvPPA, PSP, CBD, Pick’s
-
FTLD-TDP - Πρωτεΐνη TDP-43
Συνδεόμενα Σύνδρομα svPPA, bvFTD, FTD-ALS
Συνδεόμενα Σύνδρομα bvFTD (νεανική ηλικία)
Ποια είναι τα συμπτώματα της μετωποκροταφικής άνοιας
Τα συμπτώματα της Μετωποκροταφικής Άνοιας - FTD ποικίλλουν ανάλογα με την κλινική παραλλαγή και την εγκεφαλική τοπογραφία της εκφύλισης. Γενικά, η FTD χαρακτηρίζεται από πρόωρη και προοδευτική αλλοίωση της συμπεριφοράς, του λόγου και/ή της κινητικότητας, λόγω εκφύλισης στους μετωπιαίους και κροταφικούς λοβούς.
Κεντρικά Χαρακτηριστικά της FTD
1. Συμπεριφορικά Συμπτώματα (Τυπικά της bvFTD)
Πρώιμα και χαρακτηριστικά:
-
Κοινωνική απροσφορότητα (π.χ. αγενής, ανάρμοστη συμπεριφορά)
-
Απάθεια ή αποδιοργάνωση (απώλεια πρωτοβουλίας, αδιαφορία για συνέπειες)
-
Απώλεια ενσυναίσθησης – συναισθηματική αμβλύτητα
-
Παρορμητικότητα – υπερφαγία, καταναγκαστικές αγορές, έλλειψη αναστολών
-
Στερεοτυπική ή εμμονική συμπεριφορά (π.χ. επαναλαμβανόμενες κινήσεις ή φράσεις)
-
Υπερβολική προσκόλληση σε ρουτίνες
-
Καταναγκαστικό φαγητό – κυρίως προς γλυκά ή μη βρώσιμα αντικείμενα
Νευροανατομική βάση:
Εκφύλιση στον ραχιαίο προμετωπιαίο φλοιό, τον προμετωπιαίο μεσολοβιακό φλοιό και τις πρόσθιες κροταφικές δομές
2. Γλωσσικά Συμπτώματα (Τυπικά των PPA παραλλαγών)
α) nfvPPA (Μη ρέουσα / αγραμματική):
-
Αργή, κοπιαστική ομιλία
-
Αγραμματισμός
-
Απραξία λόγου (προβλήματα στην άρθρωση)
-
Δυσκολία στην επανάληψη φράσεων
β) svPPA (Σημασιολογική):
-
Προοδευτική απώλεια σημασίας λέξεων
-
Δυσκολία αναγνώρισης προσώπων ή αντικειμένων
-
«Κενή» αλλά ρέουσα ομιλία
γ) lvPPA (Λεκτική):
Δεν αποτελεί συνήθως FTD αλλά συσχετίζεται με Alzheimer
-
Δυσκολία στην εύρεση λέξεων
-
Ελαττωματική επανάληψη
-
Φωνολογικά λάθη
3. Εκτελεστικές Δυσλειτουργίες
-
Δυσκολία στον σχεδιασμό & την οργάνωση στρατηγικών, για την επίτευξη στόχων
-
Αδυναμία στη μετατόπιση προσοχής (cognitive inflexibility)
-
Χαμηλή επίδοση σε τεστ όπως το Wisconsin Card Sorting Test
4. Νευροψυχολογική Συμπτωματολογία
-
Σχετική διατήρηση μνήμης στα αρχικά στάδια
-
Πρώιμη έκπτωση κοινωνικής νόησης
-
Ελλείμματα στη θεωρία του νου (αδυναμία να κατανοήσει τα συναισθήματα/προθέσεις άλλων)
5. Κινητικά Συμπτώματα (σε FTD-MND, PSP, CBD παραλλαγές)
α) FTD-ALS:
-
Προοδευτική μυϊκή αδυναμία
-
Ατροφία, σπαστικότητα, μυοκλονίες
-
Ασθενική ή δυσαρθρική ομιλία
β) FTD-PSP:
-
Κάθετη οφθαλμοπληγία
-
Δυσκαμψία κορμού, πτώσεις προς τα εμπρός
-
Βραδυκινησία
γ) FTD-CBD:
-
Απραξία άνω άκρου
-
Φλοιώδεις αισθητικές διαταραχές
-
Myoclonus, alien limb phenomenon
Ποια είναι η συχνότητα της μετωποκροταφικής άνοιας FTD στον γενικό πληθυσμό
Υπολογίζεται περίπου σε 15–22 περιπτώσεις ανά 100.000 άτομα
Άτομα ηλικίας 45–64 ετών:
Επιπολασμός: 15 έως 30 ανά 100.000
Ορισμένες μελέτες δείχνουν ότι FTD αποτελεί έως και το 20% των περιπτώσεων άνοιας σε αυτή την ηλικιακή ομάδα.
Συνολική επίπτωση (νέα περιστατικά):
Εκτιμάται σε 2.7 έως 4.1 νέα περιστατικά ανά 100.000 άτομα ετησίως στην ηλικιακή ομάδα <65 ετών.
Επιπλέον Στατιστικά:
Ηλικία έναρξης: συνήθως μεταξύ 45 και 65 ετών, αλλά μπορεί να εμφανιστεί από τα 30 έως τα 80+.
Φύλο: Η bvFTD φαίνεται ελαφρώς συχνότερη στους άνδρες, ενώ οι PPA μορφές είναι πιο ισομερής.
Οικογενής FTD: Περίπου 30-40% των περιπτώσεων σχετίζονται με κληρονομικότητα, και 10-15% έχουν μονογονιδιακή αιτία (π.χ. MAPT, GRN, C9orf72).
Ηλικίες που προσβάλλει η FTD:
Ηλικιακή ομάδα - Συχνότητα - Ιδιαιτερότητες
-
30–45 ετών Σπάνια αλλά υπαρκτή – κυρίως σε κληρονομικές μορφές (π.χ. FUS, MAPT)
-
45–65 ετών Τυπική ηλικία έναρξης – 80% των περιπτώσεων εμφανίζονται σε αυτή τη φάση
-
>65 ετών Λιγότερο συχνή – Συχνά συγχέεται με Alzheimer ή άλλες άνοιες
-
>75 ετών Πολύ σπάνια – Αν συμβεί, η κλινική εικόνα είναι άτυπη ή μεικτή
Μέση ηλικία έναρξης:
-
52 έως 58 έτη (ανάλογα με τον τύπο FTD και τη μελέτη)
-
Κάποιες γενετικές μορφές μπορεί να εμφανιστούν ακόμα και στην τρίτη δεκαετία της ζωής
Αντίθεση με Alzheimer:
-
Άνοια Ηλικία έναρξης FTD 45–65 (μέση: ~55)
-
Άνοια Ηλικία έναρξης Νόσος Alzheimer >65 (μέση: ~75–80)
Πού οφείλεται η μετωποκροταφική άνοια
Ο εκφυλισμός είναι αποτέλεσμα τοξικής συσσώρευσης ανώμαλων πρωτεϊνών, οι οποίες διαταράσσουν τη λειτουργία των νευρώνων, οδηγούν σε φλεγμονή, και τελικά σε εκτεταμένη ατροφία των συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφάλου.
Γιατί εκφυλίζονται οι νευρώνες;
Η βασική αιτία είναι ότι συσσωρεύονται ανώμαλες πρωτεΐνες μέσα ή γύρω από τα νευρικά κύτταρα. Αυτές οι πρωτεΐνες παρεμποδίζουν τις φυσιολογικές κυτταρικές λειτουργίες και τελικά καταστρέφουν τα κύτταρα.
Στη μετωποκροταφική άνοια (FTD), οι πιο συχνές πρωτεΐνες που εμπλέκονται είναι:
Ανάλογα με τον υποτύπο, η μία ή η άλλη παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο.
Ας δούμε μία-μία τις πρωτεΐνες Tau, TDP-43 και FUS, τι φυσιολογικά κάνουν και πώς μπλέκονται στη FTD:
1.Tau
Φυσιολογικός ρόλος: Η Tau είναι μια συνδετική πρωτεΐνη.
Βοηθά στη σταθεροποίηση και οργάνωση των μικροσωληνίσκων, που είναι σαν «σιδηροτροχιές» μέσα στο νευρικό κύτταρο.
Οι μικροσωληνίσκοι μεταφέρουν θρεπτικά συστατικά, οργανίδια και σήματα κατά μήκος του άξονα του νευρώνα.
Τι πάει λάθος:
Στη FTD (και στη νόσο Alzheimer), η Tau φωσφορυλιώνεται υπερβολικά → χάνει τη φυσιολογική της μορφή → αποκολλάται από τους μικροσωληνίσκους.
Έτσι, οι μικροσωληνίσκοι αποσταθεροποιούνται → η κυτταρική μεταφορά παρεμποδίζεται.
Η ελεύθερη, παθολογική Tau κολλάει με άλλη Tau → σχηματίζονται ινίδια και νευροϊνιδιακά συσσωματώματα → τοξικά για το κύτταρο.
2.TDP-43
Φυσιολογικός ρόλος: Η TDP-43 είναι μια πρωτεΐνη που συνδέεται με το DNA και το RNA.
Ρυθμίζει την έκφραση γονιδίων, την επεξεργασία mRNA, την αποθήκευση και τη μεταφορά RNA.
Πολύ σημαντική για την κυτταρική απάντηση στο στρες.
Τι πάει λάθος:
Στη FTD (και στην ALS) η TDP-43 μετατοπίζεται από τον πυρήνα στο κυτταρόπλασμα.
Εκεί συσσωρεύεται σε παθολογικά συσσωματώματα.
Η απουσία της από τον πυρήνα + τα τοξικά συσσωματώματα στο κυτταρόπλασμα εμποδίζουν βασικές λειτουργίες RNA → οδηγούν σε δυσλειτουργία και θάνατο του νευρώνα.
3.FUS
Φυσιολογικός ρόλος: Παρόμοιος με την TDP-43: συνδέεται με RNA και DNA.
Ρυθμίζει το splicing, την επιδιόρθωση DNA και την απάντηση στο κυτταρικό στρες.
Βρίσκεται φυσιολογικά κυρίως στον πυρήνα.
Τι πάει λάθος:
Όπως και η TDP-43, η FUS μετατοπίζεται από τον πυρήνα στο κυτταρόπλασμα.
Εκεί σχηματίζει συσσωματώματα τα οποία είναι τοξικά.
Η απώλειά της από τον πυρήνα και η τοξικότητα στο κυτταρόπλασμα προκαλούν εκφυλισμό, του νευρικού κυττάρου.
Πώς προκαλείται ο εκφυλισμός;
1. Ανώμαλη δίπλωση (misfolding):
Οι πρωτεΐνες δεν διπλώνονται σωστά → σχηματίζουν συσσωματώματα (aggregates), οπότε το κύτταρο δεν μπορεί να τις απομακρύνει.
2.Τοξικότητα:
Αυτά τα συσσωματώματα είναι τοξικά → εμποδίζουν την κυτταρική επικοινωνία, τον καθαρισμό άχρηστων ουσιών και τη μεταφορά ουσιών μέσα στο νευρώνα.
3.Κυτταρικός θάνατος:
Η βλάβη αυτή ενεργοποιεί μηχανισμούς απόπτωσης (προγραμματισμένου κυτταρικού θανάτου) → το νευρικό κύτταρο πεθαίνει.
4.Φλεγμονώδης απόκριση:
Τα νεκρά κύτταρα και οι ανώμαλες πρωτεΐνες προκαλούν φλεγμονή στον εγκέφαλο, η οποία επιδεινώνει περαιτέρω την εκφύλιση.
Γιατί συγκεκριμένα οι μετωπιαίοι και κροταφικοί λοβοί;
Δεν ξέρουμε με απόλυτη βεβαιότητα γιατί οι συγκεκριμένες περιοχές είναι πιο ευάλωτες.
Φαίνεται ότι ορισμένοι τύποι νευρώνων εκεί είναι πιο ευαίσθητοι στις τοξικές πρωτεΐνες.
Η γενετική προδιάθεση και οι διαφορετικές πρωτεΐνες οδηγούν σε διαφορετική κατανομή των βλαβών.
Επίσης, οι μετωπιαίοι και κροταφικοί λοβοί έχουν εκτεταμένα δίκτυα συνδέσεων → αν μια περιοχή πάθει βλάβη, η «ζημιά» εξαπλώνεται μέσω των νευρωνικών δικτύων.
Η μετωποκροταφική άνοια (FTD) συχνά έχει γενετικό και κληρονομικό υπόβαθρο, αν και δεν ισχύει για όλους τους ασθενείς.
Τι ισχύει συνήθως:
Περίπου 30%–40% των περιπτώσεων FTD σχετίζονται με οικογενειακή προδιάθεση.
Σε αυτές, η κληρονομικότητα είναι αυτοσωμική επικρατητική, δηλαδή ένα παθολογικό αντίγραφο του γονιδίου από τον έναν γονέα αρκεί για να εκδηλωθεί η νόσος.
Υπάρχουν οικογένειες όπου πολλά μέλη, σε διαδοχικές γενιές, εμφανίζουν FTD ή συνδυασμό FTD και ALS.
Κύρια γονίδια που εμπλέκονται (έχουν εντοπιστεί μεταλλάξεις):
-
MAPT (πρωτεΐνη Tau - Microtubule Associated Protein Tau) → συνδέεται με εναπόθεση Tau.
-
GRN (προγρλανουλίνη - Progranulin) → προκαλεί έλλειψη προγρλανουλίνης και νευροεκφυλισμό.
-
C9orf72 → η πιο κοινή γενετική αιτία, συνδέεται και με ALS.
Περίπου στο 60%–70% των ασθενών δεν ανιχνεύεται οικογενειακό ιστορικό.
Σε αυτές τις περιπτώσεις, μπορεί να οφείλεται σε σποραδικές μεταλλάξεις ή άλλους πολυπαραγοντικούς μηχανισμούς, όπως δηλαδή μια νέα γενετική αλλαγή που δεν υπήρχε στους γονείς, αλλά εμφανίζεται στο DNA του παιδιού (De novo). Μερικές φορές μια μετάλλαξη σε γονίδιο (π.χ. MAPT, GRN) εμφανίζεται για πρώτη φορά σε έναν άνθρωπο χωρίς να υπάρχει σε άλλους στην οικογένεια. Αυτές λέγονται de novo μεταλλάξεις και οι παράγοντες που αυξάνουν τον κίνδυνο, μπορεί να είναι:
-
Ηλικία πατέρα: Όσο μεγαλύτερος είναι ο πατέρας, τόσο περισσότερους κυτταρικούς κύκλους έχουν περάσει τα σπερματοζωάρια → περισσότερες πιθανότητες λάθους.
-
Περιβαλλοντικοί παράγοντες (ακτινοβολία, τοξίνες) παίζουν μικρότερο αλλά υπαρκτό ρόλο.
Ποιος είναι ο ρυθμός εξέλιξης της μετωποκροταφικής άνοιας
Ο ρυθμός εξέλιξης διαφέρει ανά τύπο, αλλά η FTD είναι γενικά πιο επιθετική από τη νόσο Alzheimer.
Το προγνωστικό εύρος είναι 2–12 έτη, με μέση επιβίωση τα 6–8 έτη.
Η παρουσία κινητικών συνδρόμων (ιδίως ALS) επιβαρύνει δραματικά την πρόγνωση.
Ο ρυθμός εξέλιξης της Μετωποκροταφικής Άνοιας (FTD) εξαρτάται από:
-
Τον κλινικό τύπο (bvFTD, PPA, FTD-ALS κ.λπ.)
-
Την υποκείμενη παθολογία (FTLD-tau, FTLD-TDP, FUS)
-
Την ύπαρξη γενετικής μετάλλαξης
-
Το αν συνυπάρχουν κινητικά σύνδρομα (π.χ. ALS, PSP, CBD)
Κλινικός Τύπος FTD Μέση επιβίωση από την έναρξη Ρυθμός εξέλιξης
-
bvFTD 6–8 έτη Μέτρια έως ταχεία
-
nfvPPA 7–10 έτη Βραδύτερη εξέλιξη
-
svPPA 8–12 έτη Βραδεία εξέλιξη
-
FTD-ALS 2–4 έτη Ταχύτατη εξέλιξη
-
FTD-PSP / FTD-CBD 5–7 έτη Ταχεία και κινητικά επιβαρυμένη
Κλινική πορεία – Στάδια FTD:
1. Πρώιμο στάδιο:
-
Ήπια συμπτώματα (συμπεριφορά, γλώσσα, εκτελεστικές λειτουργίες)
-
Συχνά παρερμηνεύεται ως ψυχιατρική διαταραχή
2. Μέσο στάδιο:
-
Σημαντική έκπτωση λειτουργικότητας
-
Εμφάνιση νέων περιοχών βλάβης (π.χ. κίνηση, κατάποση, μνήμη)
3. Προχωρημένο στάδιο:
-
Ακινησία, ανορθολογική ή μη καταληπτή συμπεριφορά
-
Απώλεια επικοινωνίας
-
Ακράτεια, δυσκαταποσία
-
Καχεξία – τελικά οδηγεί σε επιπλοκές όπως λοιμώξεις, πνευμονία ή αφυδάτωση
Ποιές είναι οι διαφορές με τις άλλες μορφές άνοιας
Οι διαφορές της Μετωποκροταφικής Άνοιας (FTD) σε σχέση με άλλες μορφές άνοιας — όπως η νόσος Alzheimer, η αγγειακή άνοια, η άνοια με σωμάτια Lewy και η νόσος Huntington — είναι σαφείς και σημαντικές, τόσο σε κλινικό, όσο και σε νευρολογικό και παθολογοανατομικό επίπεδο.
Η FTD ξεχωρίζει επειδή:
-
Εμφανίζεται νωρίτερα
-
Ξεκινά με συμπεριφορικά ή γλωσσικά συμπτώματα και όχι με προσβολή της μνήμης
-
Έχει ισχυρή γενετική συνιστώσα
-
Δεν υπάρχουν ακόμα αξιόπιστοι βιοδείκτες όπως στο Alzheimer
-
Έχει πιο ταχεία εξέλιξη και σοβαρές κοινωνικές/λειτουργικές επιπτώσεις
Πώς γίνεται η διάγνωση της μετωποκροταφικής άνοιας
Η διάγνωση της Μετωποκροταφικής Άνοιας βασίζεται σε συνδυασμό κλινικών, νευροψυχολογικών, νευροαπεικονιστικών και (σε ορισμένες περιπτώσεις) γενετικών δεδομένων.
Δεν υπάρχει μοναδικός βιοδείκτης και η διάγνωση είναι πρωτίστως κλινική, βασισμένη σε ειδικά κριτήρια.
Βασικά Στάδια Διάγνωσης FTD
1. Κλινική Αξιολόγηση
Κύρια συμπτώματα που πρέπει να τεκμηριωθούν:
-
Αλλαγές συμπεριφοράς (bvFTD)
-
Γλωσσικές διαταραχές (PPA)
-
Κινητικά σημεία (ALS, PSP, CBD)
-
Απουσία προσβολής της μνήμης στα αρχικά στάδια (διαφορική από Alzheimer)
Χρήση διαγνωστικών κριτηρίων:
-
Rascovsky criteria (2011) για bvFTD
-
Gorno-Tempini criteria (2011) για PPA
2. Νευροψυχολογική Εκτίμηση
Σημαντική για την τεκμηρίωση του φαινοτύπου
-
bvFTD: Έλλειμμα στην εκτελεστική λειτουργία, κοινωνική νόηση, αναστολή
-
PPA: Διαταραχή σε γλωσσικές παραμέτρους (ρέουσα ή μη ρέουσα, σημασιολογική, φωνολογική)
Χρήσιμα tests:
-
Frontal Assessment Battery (FAB)
-
Stroop test, Wisconsin Card Sorting Test
-
Boston Naming Test, Token Test (για PPA)
-
Theory of Mind αξιολογήσεις
3. Νευροαπεικόνιση
MRI εγκεφάλου:
-
Ατροφία στους μετωπιαίους και/ή κροταφικούς λοβούς
-
Πιο έντονη ασυμμετρία (π.χ. svPPA: αριστερός πρόσθιος κροταφικός λοβός)
-
Βρεγματικοί λοβοί συνήθως διατηρούνται
FDG-PET ή SPECT:
-
Υπομεταβολισμός στους μετωποκροταφικούς λοβούς
-
Διαχωρίζει FTD από Alzheimer (όπου η υπομεταβολική ζώνη είναι βρεγματοκροταφική)
4. Εξετάσεις Εγκεφαλονωτιαίου Υγρού (CSF)
Όχι για επιβεβαίωση FTD, αλλά για αποκλεισμό Alzheimer.
5. Γενετικός Έλεγχος
Συνιστάται όταν:
-
Υπάρχει ισχυρό οικογενειακό ιστορικό
-
Έναρξη < 60 ετών
-
Σχετιζόμενη γονιαδιακή παθολογία
6. Αποκλεισμός Άλλων Αιτίων
Πρέπει να αποκλειστούν:
-
Νόσος Alzheimer (με βιοδείκτες)
-
Ψυχιατρικές διαταραχές (ιδίως στην bvFTD)
-
Αγγειακή άνοια / λοιμώξεις / όγκοι / υποθυρεοειδισμός / Β12
Τελική Διάγνωση = Κλινική Εικόνα + Νευροψυχολογικά + Απεικόνιση ± CSF ± Γενετικά
Ποια είναι θεραπεία της μετωποκροταφικής άνοιας
Η μετωποκροταφική άνοια (FTD) παραμένει μια δύσκολη και μη αναστρέψιμη νευροεκφυλιστική νόσος, χωρίς αιτιολογική θεραπεία μέχρι σήμερα.
Συμπτωματική θεραπεία
Δεν υπάρχουν φάρμακα που αναστέλλουν την εξέλιξη, οπότε η θεραπεία επικεντρώνεται στη βελτίωση των συμπτωμάτων και της ποιότητας ζωής:
Αντικαταθλιπτικά SSRI/SNRI (π.χ. σεροτονινεργα)
Πολλές FTD μορφές έχουν απώλεια σεροτονινεργικής δραστηριότητας στους μετωπιαίους λοβούς.
Χρησιμοποιούνται φάρμακα όπως σερτραλίνη, παροξετίνη, φλουοξετίνη, βενλαφαξίνη, για να βελτιώσουν συμπτώματα απάθειας, καταναγκαστικές συμπεριφορές ή υπερδιέγερση.
Δεν είναι νευροπροστατευτικά από μόνα τους, αλλά μειώνουν τη συμπεριφορική αποδιοργάνωση, άρα έμμεσα βοηθούν το λειτουργικό επίπεδο.
Αντιψυχωσικά χαμηλής δόσης (μόνο αν είναι αναγκαία) → με φειδώ, μόνο όταν υπάρχει σοβαρή επιθετικότητα ή ψύχωση (που είναι σπάνια στη FTD). Πάντα με προσοχή λόγω παρενεργειών.
Π.χ. κουετιαπίνη ή ρισπεριδόνη για σοβαρή διέγερση/ψυχωσικά συμπτώματα.
Αντιεπιληπτικά με νευροπροστατευτικές ιδιότητες (σε ορισμένες περιπτώσεις)
Π.χ. βαλπροϊκό νάτριο (για διέγερση) ή λαμοτριγίνη — έχουν ήπιες νευροπροστατευτικές δράσεις σε μοντέλα νευροεκφύλισης (αναστολή γλουταμινικής υπερδιέγερσης).
Δεν συνιστώνται ρουτίνα, αλλά μπορεί να μπουν σε δύσκολες περιπτώσεις συμπεριφορικής αστάθειας.
Ριλουζόλη αν συυπάρχει ALS.
Λεβοντόπα σε σπάνιες παραλλαγές με παρκινσονισμό (μικρή ανταπόκριση συνήθως).
Μη φαρμακευτική νευροπροστασία:
-
Στοχευμένη εργοθεραπεία, λογοθεραπεία, φυσικοθεραπεία → δυναμώνουν την λειτουργική ικανότητα και επιβραδύνουν την αποδιοργάνωση.
-
Σταθερή ρουτίνα, νοητική διέγερση, οικογενειακή στήριξη → μειώνουν το στρες και την «τοξική» κορτιζόλη που επιβαρύνει τον εγκέφαλο.
-
Σωστή ρύθμιση ύπνου και μεταβολισμού (π.χ. μελατονίνη για ύπνο) → εμποδίζουν δευτερογενή επιδείνωση.
Ποια είναι τα νέα φάρμακα για την θεραπεία της μετωποκροταφικής άνοιας
Η έρευνα για νέα φάρμακα είναι πολύ πιο πίσω σε σχέση με τη νόσο Alzheimer.
Αυτό οφείλεται στο ότι η FTD δεν είναι «μία» ασθένεια αλλά μια ομάδα νοσημάτων, πράγμα που σημαίνει ότι το «ένα» φάρμακο δύσκολα θα δουλέψει σε όλους.
Επίσης η FTD είναι πιο σπάνια από τη νόσο Alzheimer, οπότε η φαρμακευτική έρευνα έχει καθυστερήσει.
Επιπλέον οι κλινικές δοκιμές είναι πιο δύσκολες, γιατί η FTD συχνά διαγιγνώσκεται αργά, και έχει μεγάλη ποικιλία στην πορεία.
Υπάρχουν εγκεκριμένα μονοκλωνικά αντισώματα για την μετωποκροταφική άνοια;
Όχι — προς το παρόν δεν υπάρχουν.
Υπάρχουν κάποιες πειραματικές δοκιμές με μονοκλωνικά αντισώματα για την Tau, όπως γίνεται στο Αλτσχάιμερ αλλά μέχρι τώρα, οι περισσότερες πρώτες δοκιμές δεν έδειξαν κλινικό όφελος.
Αν και η βασική ιδέα είναι ότι στη FTD οι παθολογικές πρωτεΐνες (π.χ. Tau, TDP-43, Progranulin) συσσωρεύονται, άρα τα μονοκλωνικά αντισώματα θα μπορούσαν:
-
να δεσμεύσουν την παθολογική πρωτεΐνη (π.χ. hyperphosphorylated Tau),
-
να αποτρέψουν τη συσσωμάτωση,
-
να προωθήσουν την απομάκρυνσή της μέσω του ανοσοποιητικού,
ωστόσο οι περισσότερες κλινικές μελέτες βρίσκονται σε φάση 1 ή 2 (προκαταρκτικές).
Υπάρχει θεραπεία με CRISPR για την μετωποκροταφική άνοια;
Δεν έχει γίνει ακόμα καμία ανθρώπινη κλινική δοκιμή CRISPR για την FTD, λόγω:
-
Δυσκολίας ασφαλούς παράδοσης στο CNS (εγκέφαλο).
-
Κίνδυνος off-target μεταλλάξεων.
-
Ειδική δυσκολία να στοχεύσει το CRISPR στον κατάλληλο πληθυσμό νευρώνων.
Αν το CRISPR προχωρήσει στη FTD, θα είναι μόνο για τις σπάνιες, καθαρά γενετικές μορφές (GRN, C9orf72).
Για την σποραδική FTD ή πολυπαραγοντικές μορφές της, δεν έχει εφαρμογή γιατί δεν υπάρχει συγκεκριμένος γονιδιακός στόχος.
Μπορεί η φαρμακευτική κάνναβη να βοηθήσει στην αντιμετώπιση της μετωποκροταφικής άνοιας;
Δεν υπάρχουν επίσημες κατευθυντήριες οδηγίες που να συνιστούν τη φαρμακευτική κάνναβη ως μέρος της βασικής αντιμετώπισης της FTD.
Η χρήση γίνεται ατομικά, μόνο για ανθεκτικά συμπτώματα και υπό στενή ιατρική παρακολούθηση.
Δεν αλλάζει την πορεία της νόσου, δεν σταματά τον εκφυλισμό των νευρώνων και δεν επηρεάζει την παθολογία (π.χ. Tau, TDP-43, FUS).
Δεν υπάρχει κλινική απόδειξη ότι μειώνει τη νευροεκφύλιση.
Πού μπορεί να βοηθήσει συμπτωματικά;
Σε κάποια συμπτώματα που μπορεί να συνυπάρχουν, όπως:
-
Διαταραχές συμπεριφοράς / διέγερση
-
Διαταραχές ύπνου
-
Πόνος / μυϊκοί σπασμοί (δεν είναι η πρώτη γραμμή — πρώτα δοκιμάζονται άλλα σπασμολυτικά)
Υπάρχουν αντενδείξεις;
Ναι — στη FTD πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί, γιατί:
-
Η THC μπορεί να προκαλέσει σύγχυση, ψευδαισθήσεις και αποδιοργάνωση, ειδικά σε ασθενείς με εκφυλιστικές άνοιες.
-
Μπορεί να επιδεινώσει την απάθεια ή την αδυναμία συγκέντρωσης.
-
Υψηλές δόσεις είναι επικίνδυνες για άτομα με προϋπάρχουσα ψυχιατρική επιβάρυνση.
Μπορεί η αλλαντική τοξίνη botox να βοηθήσει άμεσα στην μετωποκροταφική άνοια;
Όχι — η αλλαντική τοξίνη δεν επηρεάζει την εκφυλιστική πορεία ούτε τις παθολογικές πρωτεΐνες (Tau, TDP-43 κ.λπ.).
Δεν έχει καμία επίδραση στον εκφυλισμό των νευρώνων ούτε στην επιβράδυνση της νόσου.
Πού μπορεί να χρησιμοποιηθεί έμμεσα;
Σε ορισμένα νευρολογικά ή κινητικά συμπτώματα που μπορεί να συνυπάρχουν:
Αν ο ασθενής έχει σύνδρομο PSP (προϊούσα υπερπυρηνική παράλυση) ή CBS (φλοιογαγγλιονική εκφύλιση) — που είναι «συγγενείς» παθήσεις της ομάδας FTD — μπορεί να αναπτυχθούν σπαστικότητες ή δυστονίες άκρων.
Εκεί, η αλλαντική τοξίνη botox μπορεί να χαλαρώσει συγκεκριμένες υπερτονικές μυϊκές ομάδες (π.χ. χέρι, καρπός, βραχίονας) για να διευκολυνθεί η φροντίδα, η καθαριότητα ή να μειωθεί ο πόνος.
-
Υπερσιελόρροια (σάλια που τρέχουν)
Αν υπάρχει δυσφαγία (πιο συχνή σε παραλλαγές με ALS), η αλλαντική τοξίνη μπορεί να χορηγηθεί στους σιελογόνους αδένες για να μειώσει την παραγωγή σάλιου και να μειώσει τον κίνδυνο εισρόφησης.
Αυτή η χρήση είναι εγκεκριμένη σε ALS ή σοβαρές νευρολογικές δυσφαγίες, αλλά όχι τυπικά στη FTD εκτός αν υπάρχει συνύπαρξη κινητικού φαινοτύπου.
Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν το προσδόκιμο ζωής;
Παράγοντες που μειώνουν το προσδόκιμο είναι:
-
Νεαρή ηλικία έναρξης με επιθετική πορεία
-
Συνύπαρξη ALS ή παραπληγικών συνδρόμων
-
Συχνές λοιμώξεις λόγω δυσφαγίας
-
Έντονη απάθεια/ακινησία → κατάκλιση, θρομβώσεις
Παράγοντες που παρατείνουν το προσδόκιμο είναι:
-
Καλή υποστηρικτική φροντίδα
-
Έγκαιρη λογοθεραπεία, εργοθεραπεία, διατροφή (π.χ. PEG όταν χρειάζεται)
-
Υποστήριξη περιβάλλοντος
Τι δείχνει η εμπειρία στην πράξη;
Στην πράξη, πολλοί ασθενείς με bvFTD ή PPA μπορεί να ζήσουν 8–12 χρόνια αν έχουν ήπια πορεία, ενώ πιο επιθετικές μορφές (ειδικά με ALS) συχνά οδηγούν σε θάνατο μέσα σε 2–5 χρόνια.
Συμπερασματικά
Η μετωποκροταφική άνοια είναι μια πρόκληση για όλους, για ασθενείς και για γιατρούς.
Δεν υπάρχει ακόμα φάρμακο που να σταματά την εξέλιξη της. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει τίποτα που να μπορούμε να κάνουμε.
Έχουμε φάρμακα και θεραπείες που μπορούν να περιορίσουν κάποια από τα συμπτώματα και να κρατήσουν την ποιότητα ζωής όσο καλύτερη γίνεται.
Η γνώση για την FTD έχει εκτοξευθεί την τελευταία δεκαετία. Υπάρχουν κλινικές δοκιμές, υπάρχουν νέα φάρμακα που δοκιμάζονται και η γενετική επιστήμη ανοίγει συνέχεια δρόμους που πριν δεν υπήρχαν.
Η επιτυχία στην έρευνα για το Αλτσχάιμερ «ανοίγει δρόμο» και για άλλες άνοιες.
Η FTD δεν θα είναι για πάντα ανίατη. Μπορεί να μη φτάσουμε σε πλήρη ίαση σύντομα, αλλά η επιβράδυνση και η στοχευμένη θεραπεία είναι ρεαλιστικός στόχος σε 5–10 χρόνια, ειδικά για τις κληρονομικές μορφές.
