Η νόσος Wilson είναι μία σπάνια κληρονομική γενετική διαταραχή του μεταβολισμού του χαλκού, που μπορεί να έχει σοβαρές ηπατικές και νευρολογικές εκδηλώσεις. Από νευρολογικής σκοπιάς, πρόκειται για μια νόσο όπου η ανώμαλη συσσώρευση χαλκού μέσα στο κεντρικό νευρικό σύστημα, κυρίως στα βασικά γάγγλια, τον θάλαμο, το εγκεφαλικό στέλεχος και σε μικρότερο βαθμό, τον φλοιό, που οδηγεί σε μια προοδευτική, εκφυλιστική διαδικασία αλλοιώνοντας την κανονική λειτουργία των κυττάρων και των νευρωνικών κυκλωμάτων.
Η σημασία της νόσου για τη νευρολογία είναι ότι αποτελεί ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεταβολικής εγκεφαλοπάθειας με σαφή, αναγνωρίσιμο και δυνητικά αναστρέψιμο μηχανισμό, όπου η τοξικότητα του χαλκού διαταράσσει τόσο τη βιοχημική ομοιόσταση όσο και τη μικροδομή των νευρώνων.
Η παθολογική αυτή εναπόθεση δεν αφορά μόνο μια παθητική "υπερφόρτωση", αλλά συνδέεται με δυσλειτουργία των μιτοχονδρίων, οξειδωτικό στρες και νευροφλεγμονώδεις διεργασίες, με αποτέλεσμα την αποδιοργάνωση των κυκλωμάτων που ρυθμίζουν την κίνηση, τη συμπεριφορά και την εκτελεστική λειτουργία.
Η νόσος Wilson στην νευρολογική βιβλιογραφία δεν περιγράφεται απλά ως ηπατική ή συστηματική διαταραχή με δευτερογενείς εγκεφαλικές επιπτώσεις, αλλά ως πρωτογενής νευρομεταβολική οντότητα, δηλ. μια κατάσταση όπου η χημική ανισορροπία του χαλκού λειτουργεί ως μοχλός μιας εκτεταμένης διαταραχής του κεντρικού νευρικού συστήματος. Το ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι αυτή η παθολογική διαδικασία αφορά κυρίως δομές "υψηλής μεταβολικής ζήτησης" και "λεπτορυθμιστικού ελέγχου", γεγονός που εξηγεί γιατί η νόσος συνδέεται κλασικά με εκδηλώσεις κινητικού συντονισμού και ψυχονευρολογικών αλλαγών.
Η ονομασία της νόσου προέρχεται από τον Βρετανό νευρολόγο Samuel Alexander Kinnier Wilson (1878–1937), ο οποίος το 1912, δημοσίευσε μια μελέτη με τίτλο "Progressive lenticular degeneration", στην οποία περιέγραψε αναλυτικά για πρώτη φορά την ασθένεια που αργότερα πήρε το όνομά του: τη νόσο του Wilson.
Ποια είναι η κλινική εικόνα και τα νευρολογικά συμπτώματα της νόσου Wilson
Η κλινική εικόνα της νόσου Wilson είναι πολυσύνθετη, γιατί αφορά ταυτόχρονα ηπατική νόσο, νευρολογική δυσλειτουργία και ψυχιατρικές εκδηλώσεις. Από τη σκοπιά της νευρολογίας, η εικόνα είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική: τα συμπτώματα πηγάζουν από τη συσσώρευση χαλκού στα βασικά γάγγλια, την παρεγκεφαλίδα, το εγκεφαλικό στέλεχος και, σε μικρότερο βαθμό, τον εγκεφαλικό φλοιό.
Οι νευρολογικές εκδηλώσεις συνήθως εμφανίζονται στην εφηβεία ή την πρώιμη ενήλικη ζωή, αλλά μπορεί να ξεκινήσουν και νωρίτερα ή αργότερα. Η πορεία είναι προοδευτική και τα συμπτώματα ποικίλλουν:
1. Κινητικά συμπτώματα
-
Δυστονία: ακούσιες μυϊκές συσπάσεις που προκαλούν συστροφές ή ανώμαλες στάσεις (π.χ. αυχενική δυστονία, σπαστικότητα άκρων).
-
Τρόμος: χαρακτηριστικός είναι ο "φτερουγιστός" τρόμος (wing-beating tremor). Πρόκειται για έναν ειδικό τύπο τρόμου άνω άκρων, που παρατηρείται στην πτυχή του αγκώνα όταν τα χέρια υψώνονται πλάγια (απαγωγή) και κάμπτονται στους αγκώνες. Η κίνηση μοιάζει σαν τα χέρια να «φτερουγίζουν» ή να ταλαντεύονται ελαφρά, γι’ αυτό και η ονομασία. Είναι μεταβλητός τρόμος, συνήθως αργός και πλατύς και μπορεί να συνδυάζεται με άλλες κινητικές διαταραχές όπως δυστονία, βραδυκινησία, κλπ.
-
Δυσαρθρία: δυσκολία στην ομιλία, συχνά αρχικό σύμπτωμα.
-
Δυσαφαγία: δυσκολία στην κατάποση.
-
Δυσκινησίες: ακούσιες, ανώμαλες κινήσεις, συχνά ραγδαία επιδεινούμενες.
-
Παρκινσονικά στοιχεία: βραδυκινησία, ακαμψία, τρόμος ηρεμίας.
-
Αταξία: διαταραχή συντονισμού κινήσεων και βάδισης.
-
Σπαστικότητα: αυξημένος μυϊκός τόνος σε προχωρημένες περιπτώσεις.
2. Ψυχιατρικά συμπτώματα
Πολύ συχνά προηγούνται των κινητικών και μπορεί να παραπλανήσουν την κλινική διάγνωση:
-
Αλλαγές προσωπικότητας: ευερεθιστότητα, απάθεια, κοινωνική απόσυρση.
-
Κατάθλιψη ή μανιοκατάθλιψη.
-
Ψυχωσικά επεισόδια, σπανιότερα.
-
Γνωστική έκπτωση ή δυσκολίες συγκέντρωσης.
3. Άλλες εκδηλώσεις
-
Διαταραχές οφθαλμοκινητικότητας.
-
Δακτύλιος Kayser–Fleischer: εναπόθεση χαλκού στον κερατοειδή, που παρατηρείται ως πρασινοκαφέ δακτύλιος στην περιφέρεια της ίριδας.
-
Χρωματικές αλλαγές στο δέρμα, εμφανίζεται χλωμάδα ή κιτρίνισμα του δέρματος ή υπερμελάγχρωση, κυρίως σε ασθενείς με προχωρημένη ηπατική νόσο ή κίρρωση.
-
Ξηρότητα, κνησμός ή αγγειοδερματικές αλλοιώσεις λόγω ηπατικής δυσλειτουργίας ή δευτερογενούς θρομβοπενίας.
-
Σπάνια τελαγγειεκτασίες.
Ποιά είναι η αιτιοπαθογένεια και οι εκλυτικοί παράγοντες της νόσου Wilson
Η νόσος Wilson προκαλείται από μεταλλάξεις στο γονίδιο ATP7B, το οποίο εντοπίζεται στο χρωμόσωμα 13. Το γονίδιο αυτό κωδικοποιεί μια πρωτεΐνη-αντλία μεταφοράς του χαλκού στο ήπαρ, μέσα στα ηπατοκύτταρα και την έκκρισή του στη χολή.
Η βλάβη του γονιδίου οδηγεί σε συσσώρευση χαλκού στο ήπαρ, που με τον καιρό διαχέεται σε άλλα όργανα – κυρίως στον εγκέφαλο, τα μάτια και τους νεφρούς.
Ο χαλκός είναι νευροτοξικός όταν συσσωρεύεται ανεξέλεγκτα. Στον εγκέφαλο, επηρεάζει κυρίως τα βασικά γάγγλια, που είναι υπεύθυνα για την κίνηση και την εκτελεστική λειτουργία. Η τοξικότητα προκαλεί εκφύλιση των νευρώνων, οξειδωτικό στρες, και νευροφλεγμονή.
Ποια είναι η επιδημιολογία της νόσου Wilson
Η επιδημιολογία της νόσου Wilson παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί πρόκειται για μια σπάνια, αλλά παγκοσμίως καταγεγραμμένη, κληρονομική διαταραχή με συγκεκριμένα πρότυπα εμφάνισης.
Η παγκόσμια επίπτωση εκτιμάται περίπου σε 1:30.000 έως 1:40.000 άτομα.
Δεν υπάρχει σαφής διαφοροποίηση ως προς το φύλο, αφού άνδρες και γυναίκες εμφανίζουν παρόμοια συχνότητα, αν και ορισμένες μελέτες δείχνουν ελαφρώς πιο συχνές ηπατικές μορφές στις γυναίκες και νευρολογικές μορφές στους άνδρες.
Ηλικία έναρξης
Η νόσος μπορεί να εμφανιστεί από την παιδική ηλικία έως και την ενήλικη ζωή, με συνηθέστερο φάσμα έναρξης μεταξύ 5 και 35 ετών.
Στην παιδική ηλικία συχνότερα επικρατούν οι ηπατικές εκδηλώσεις, ενώ σε εφήβους και νεαρούς ενήλικες προβάλλουν οι νευρολογικές εκδηλώσεις.
Σε σπάνιες περιπτώσεις η διάγνωση μπορεί να γίνει μετά τα 40–50 έτη, συνήθως με πιο ύπουλη ή άτυπη κλινική εικόνα.
Νευρολογικό ενδιαφέρον
Από νευρολογικής πλευράς, το σημαντικό είναι ότι περίπου 40–50% των ασθενών θα εκδηλώσουν νευρολογικά ή ψυχιατρικά συμπτώματα ως κύρια ή πρώιμη εκδήλωση. Η αναλογία αυτή φαίνεται υψηλότερη σε πληθυσμούς όπου η νόσος αναγνωρίζεται καθυστερημένα, λόγω ανεπαρκούς προληπτικού ελέγχου.
Ποιά είναι η διάγνωση της νόσου Wilson
Η διάγνωση της νόσου Wilson είναι σύνθετη και απαιτεί συνδυασμό κλινικών, βιοχημικών, οφθαλμολογικών, γενετικών και απεικονιστικών ευρημάτων, καθώς δεν υπάρχει ένα και μοναδικό τεστ που από μόνο του να είναι απολύτως διαγνωστικό.
Βασικά στοιχεία διάγνωσης
1. Κλινική εικόνα
-
Ηπατική: χρόνια ηπατίτιδα, κίρρωση, οξεία ηπατική ανεπάρκεια.
-
Νευρολογική: τρόμος, δυστονία, παρκινσονισμός, δυσαρθρία, αταξία.
-
Ψυχιατρική: μεταβολές προσωπικότητας, κατάθλιψη, ψυχωσικά επεισόδια.
-
Η παρουσία δακτυλίου Kayser–Fleischer (στη σχισμοειδή λυχνία) είναι σχεδόν παθογνωμονικό εύρημα όταν συνυπάρχουν νευρολογικά συμπτώματα.
2. Βιοχημικός έλεγχος
-
Χαμηλή σερουλοπλασμίνη ορού
-
Αυξημένη αποβολή χαλκού στα ούρα 24ώρου
-
Αυξημένος χαλκός στο ήπαρ σε βιοψία
3. Γενετικός έλεγχος
Ανίχνευση μεταλλάξεων στο γονίδιο ATP7B επιβεβαιώνει τη διάγνωση.
4. Απεικόνιση εγκεφάλου
MRI: Βλάβες στα βασικά γάγγλια (ιδιαίτερα στον φακοειδή πυρήνα).
Σημάδια γενικευμένης εγκεφαλικής ατροφίας σε προχωρημένες περιπτώσεις.
Ποια είναι η νευρολογική θεραπεία της νόσου Wilson
Η νευρολογική θεραπεία της νόσου Wilson δεν είναι ξεχωριστή από τη συνολική θεραπευτική της νόσου, αλλά έχει ειδικές προσεγγίσεις για τα νευρολογικά συμπτώματα και την εγκεφαλική τοξικότητα του χαλκού. Επειδή η νόσος είναι μια νευρομεταβολική διαταραχή, η αντιμετώπιση στοχεύει κυρίως στη μείωση της υπερφόρτωσης χαλκού και στη σταθεροποίηση ή βελτίωση της νευρολογικής λειτουργίας.
Βασικές θεραπευτικές αρχές στη νευρολογία της Wilson
-
Απομάκρυνση του χαλκού
-
Αναστολή απορρόφησης χαλκού
-
Νευρολογική αντιμετώπιση συμπτωμάτων
-
Διαιτητική/υποστηρικτική θεραπεία, όπως ο περιορισμός των τροφών πλούσιων σε χαλκό (π.χ. συκώτι, ξηροί καρποί, σοκολάτα, θαλασσινά).
-
Φυσικοθεραπεία για τη βελτίωση κινητικότητας, ισορροπίας, συντονισμού.
Ποια είναι η πρόγνωση της νόσου Wilson
Η νόσος Wilson είναι θεραπεύσιμη, αλλά η πρόγνωση εξαρτάται από τη στιγμή της διάγνωσης.
Η πρώιμη νευρολογική διάγνωση αυξάνει σημαντικά τις πιθανότητες πλήρους ή μερικής ανάκαμψης των κινητικών και εκτελεστικών λειτουργιών.
Ωστόσο, προχωρημένες νευρολογικές βλάβες (βαριά δυστονία, προχωρημένος παρκινσονισμός) μπορεί να παραμείνουν μόνιμες, παρά τη σωστή θεραπεία.
Συμπερασματικά
Η νόσος Wilson είναι μια σπάνια, αλλά αντιμετωπίσιμη κατάσταση. Με έγκαιρη διάγνωση και σωστή θεραπεία μπορούμε να σταματήσουμε την προοδευτική βλάβη του εγκεφάλου, να μειώσουμε ή και να βελτιώσουμε τα κινητικά και ψυχιατρικά συμπτώματα και να διατηρήσουμε ή να επαναφέρουμε την ποιότητα ζωής στον ασθενή. Η πρόγνωση είναι πολύ καλύτερη ειδικά όταν η θεραπεία ξεκινά πριν εγκατασταθούν μόνιμες νευρολογικές βλάβες.
